چهار مقاله نظامی عروضی
امتیاز دهید
نویسنده:
نظامی عروضی سمرقندی
مصحح:
علامه محمد قزوینی
امتیاز دهید
به کوشش: دکتر محمد معین
چهار مقاله که نام اصلی آن مجمع‌النوادر است از مهمّ‌ترین کتب نثر فارسی است. مصنّف این کتاب نظامی عروضی سمرقندی است که این کتاب را در حدود 550 هجری تصنیف کرد.
از آنجا که در این کتاب از چهار فن، دانش دبیری، شاعری، طب، و نجوم، در چهار گفتار جداگانه سخن رفته‌است، از قدیم به نام چهار مقاله معروف شده است.
کتاب در بین سالهای ۵۵۱ و ۵۵۲ به یکی از شاهزادگان آل شنسب تقدیم شده‌است. مصنف کتاب ابوالحسن نظام الدین یا نجم الدین احمدبن عمربن علی سمرقندی معروف به نظامی عروضی از شعرا و نویسندگان قرن ششم هجری بوده که از شعر وی جز چند قطعه هجا به جا نمانده است. لیکن چنانچه از محتوای کتاب بر می آید، این نویسنده نثر خوبی داشته و کتاب چهارمقاله ی او از نمونه های برجسته ی نثر و انشای فارسی است. وی گذشته از شاعری و دبیری در فنون طب و نجوم هم مهارت داشته و حکایت هایی که در چهار مقاله ذکر می کند گواه این نکته است. تاریخ تالیف کتاب، چنان که پیشتر اشاره شد، هرچند ضمن کتاب مذکور نیست، ولی قطعا پس از سال 552 هـ. یا سال وفات سلطان سنجر سلجوقی، نبوده است. زیرا از متن کتاب مشخص می شود که سلطان سنجر در زمان تالیف کتاب زنده بوده، به گونه ای که نظامی عروضی در کتاب خود در حق وی دعا می کند.
اهمیّتِ چهار مقاله به‌جهت‌های مختلف است:
اوّل بر بنای قدمت: به‌سبب انقلاب سیاسی بیشتر سرمایة ادبی ایران تلف شد و چنانکه ایرانیان برای تحفّظ این سرمایة خویش کوشش‌های جدّی نکردند ”کتب ادبیّه و علمیّة زبان فارسی تقریباً به‌کلّی از میان رفته است و آنچه باقی‌مانده به‌غایت محدود و انگشت شمار است“. چهار مقاله بهترین و دلکش‌ترین نمونة کتب علمی و ادبی است.
دوم به‌اعتبار تاریخی: مطالب و احوال مشاهیر و غیرها در هیچ‌کتابی قدیم و تاریخی یافته نمی‌شود.
سوّم بربنای طرزنگارش: به‌اعتبار ایجاد ایجاز الفاظ, اشباع معنی و سلاستِ کلام, این کتاب برای ادبا و انشاپردازانِ دورِ جدید فارسی به‌طور سرمشق و نمونه به‌کار می‌آید.
این کتاب چنانکه از اسمش ظاهر است بر چهار مقاله مشتمل است که اوّل آن دبیری, دوّم دربارة شاعری, سوّم در موردِ نجوم و چهارم مربوط به‌طبّ است. نظر مصنّف این است که برای پادشاهی دبیر, شاعر, منجّم و طبیبی ناگزیر است. نظامی عروضی در هر مقاله اوّلاً توضیح فنّ و سپس خصوصیّت دبیری خوب, شاعری خوب, منجّمی خوب و طبیبی خوب را بیان کرده است و آخراً برای وضاحتِ بیان خود ده (و در مقاله آخر دوازده) حکایت آورده است.
مقالة دوّم به‌طور ویژه قابل ذکر است, زیرا که در این شعرای قدیم فارسی که معاصر سامانیان, غزنویان, ایلخانیان, دیالمه, سلجوقیان و خانوادة غوریان بودند, مذکور است. مزید برآن تفصیلات متعلّق به‌شاعرانِ مشهور مانند رودکی, عنصری, فرّخی, معزّی, فردوسی, ازرقی, رشیدی, مسعود سعدِ سلمان درج است که در کتابی دیگر میسّر نیست و چنانکه نظامی عروضی با خیّام ملاقات کرده بود و او را استادِ خویش تسلیم می‌کرد لذا گفته‌های مصنّف بیش از حدّ مهمّ و قابل توجّه است.
بر بنای این ویژگی‌های مهمّ, این کتاب از 70-60 سال قبل مرکزِ توجّه ادبای ایرانی و غیر ایرانی بوده است, چنانکه مستشرقِ معروف پروفسور براون این کتاب را در سال 1899 م نخستین بار به‌زبان انگلیسی برگرداند و سپس در سال 1921 م بر آن تجدید نظر کرد. در سال 1327 هجری میرزا محمّد قزوینی این کتاب را به‌نحوِ احسن تدوین کرده و با مقدّمة جامع و تعلیقاتِ ادبی و تاریخی از قاهره انتشار نمود. این طرف در این چند سال, ادیبِ شهیرِ ایران دکتر محمّد معین بر این کتاب بسیار دقّت کرده است و در سال 1958 میلادی آخرین بار با مقدّمه مفصّل مع تعلیقات و حواشی انتشار داده است که بنظر می رسد بر نسخة میرزا محمّد اضافة مناسبی هم هست.
بیشتر
چهار مقاله که نام اصلی آن مجمع‌النوادر است از مهمّ‌ترین کتب نثر فارسی است. مصنّف این کتاب نظامی عروضی سمرقندی است که این کتاب را در حدود 550 هجری تصنیف کرد.
از آنجا که در این کتاب از چهار فن، دانش دبیری، شاعری، طب، و نجوم، در چهار گفتار جداگانه سخن رفته‌است، از قدیم به نام چهار مقاله معروف شده است.
کتاب در بین سالهای ۵۵۱ و ۵۵۲ به یکی از شاهزادگان آل شنسب تقدیم شده‌است. مصنف کتاب ابوالحسن نظام الدین یا نجم الدین احمدبن عمربن علی سمرقندی معروف به نظامی عروضی از شعرا و نویسندگان قرن ششم هجری بوده که از شعر وی جز چند قطعه هجا به جا نمانده است. لیکن چنانچه از محتوای کتاب بر می آید، این نویسنده نثر خوبی داشته و کتاب چهارمقاله ی او از نمونه های برجسته ی نثر و انشای فارسی است. وی گذشته از شاعری و دبیری در فنون طب و نجوم هم مهارت داشته و حکایت هایی که در چهار مقاله ذکر می کند گواه این نکته است. تاریخ تالیف کتاب، چنان که پیشتر اشاره شد، هرچند ضمن کتاب مذکور نیست، ولی قطعا پس از سال 552 هـ. یا سال وفات سلطان سنجر سلجوقی، نبوده است. زیرا از متن کتاب مشخص می شود که سلطان سنجر در زمان تالیف کتاب زنده بوده، به گونه ای که نظامی عروضی در کتاب خود در حق وی دعا می کند.
اهمیّتِ چهار مقاله به‌جهت‌های مختلف است:
اوّل بر بنای قدمت: به‌سبب انقلاب سیاسی بیشتر سرمایة ادبی ایران تلف شد و چنانکه ایرانیان برای تحفّظ این سرمایة خویش کوشش‌های جدّی نکردند ”کتب ادبیّه و علمیّة زبان فارسی تقریباً به‌کلّی از میان رفته است و آنچه باقی‌مانده به‌غایت محدود و انگشت شمار است“. چهار مقاله بهترین و دلکش‌ترین نمونة کتب علمی و ادبی است.
دوم به‌اعتبار تاریخی: مطالب و احوال مشاهیر و غیرها در هیچ‌کتابی قدیم و تاریخی یافته نمی‌شود.
سوّم بربنای طرزنگارش: به‌اعتبار ایجاد ایجاز الفاظ, اشباع معنی و سلاستِ کلام, این کتاب برای ادبا و انشاپردازانِ دورِ جدید فارسی به‌طور سرمشق و نمونه به‌کار می‌آید.
این کتاب چنانکه از اسمش ظاهر است بر چهار مقاله مشتمل است که اوّل آن دبیری, دوّم دربارة شاعری, سوّم در موردِ نجوم و چهارم مربوط به‌طبّ است. نظر مصنّف این است که برای پادشاهی دبیر, شاعر, منجّم و طبیبی ناگزیر است. نظامی عروضی در هر مقاله اوّلاً توضیح فنّ و سپس خصوصیّت دبیری خوب, شاعری خوب, منجّمی خوب و طبیبی خوب را بیان کرده است و آخراً برای وضاحتِ بیان خود ده (و در مقاله آخر دوازده) حکایت آورده است.
مقالة دوّم به‌طور ویژه قابل ذکر است, زیرا که در این شعرای قدیم فارسی که معاصر سامانیان, غزنویان, ایلخانیان, دیالمه, سلجوقیان و خانوادة غوریان بودند, مذکور است. مزید برآن تفصیلات متعلّق به‌شاعرانِ مشهور مانند رودکی, عنصری, فرّخی, معزّی, فردوسی, ازرقی, رشیدی, مسعود سعدِ سلمان درج است که در کتابی دیگر میسّر نیست و چنانکه نظامی عروضی با خیّام ملاقات کرده بود و او را استادِ خویش تسلیم می‌کرد لذا گفته‌های مصنّف بیش از حدّ مهمّ و قابل توجّه است.
بر بنای این ویژگی‌های مهمّ, این کتاب از 70-60 سال قبل مرکزِ توجّه ادبای ایرانی و غیر ایرانی بوده است, چنانکه مستشرقِ معروف پروفسور براون این کتاب را در سال 1899 م نخستین بار به‌زبان انگلیسی برگرداند و سپس در سال 1921 م بر آن تجدید نظر کرد. در سال 1327 هجری میرزا محمّد قزوینی این کتاب را به‌نحوِ احسن تدوین کرده و با مقدّمة جامع و تعلیقاتِ ادبی و تاریخی از قاهره انتشار نمود. این طرف در این چند سال, ادیبِ شهیرِ ایران دکتر محمّد معین بر این کتاب بسیار دقّت کرده است و در سال 1958 میلادی آخرین بار با مقدّمه مفصّل مع تعلیقات و حواشی انتشار داده است که بنظر می رسد بر نسخة میرزا محمّد اضافة مناسبی هم هست.
آپلود شده توسط:
poorfar
1392/09/01
-ketabnak-87705jpg-page1.webp)
دیدگاه‌های کتاب الکترونیکی چهار مقاله نظامی عروضی
چهارمقاله ممزوجی است از سبک قرن پنجم و سبک قرن ششم یا از شیوۀ نثر مرسل قدیم و نثر فنی جدید و ازین راه که جامع هر دو شیوه و نمایندۀ هر دو قرن است نیز قابل تقدیر و شایان توجّه است؛ چه هم لطایف زبان محاوره و آداب و اخلاق و طرز معیشت عصر را در او می توان دید و هم صنایع و بدایع نوظهور ادبی را؛ یعنی هم تاریخ بیهقی است و هم کلیله و دمنه ابوالمعالی و در همین حال از تعقیدات اولی و اطناب های دومین برکنار است.» سبک شناسی بهار جلد دوم ص 298 و 318
_____________________________
چهار مقاله اولین کتابی است در ذکری از خیّام در آن شده است. نویسنده اگرچه مقام ادبی بلندی داشته ولی در تاریخ نویسی ضعیف است؛ مصحح در مقدمه مواری از اشتباهات نظامی عروضی را آورده است. مثلاً نویسنده زکریای رازی را معاصر منصور بن نوح سامانی دانسته در حالی که رازی سی سال قبل از جلوس منصور فوت کرده است.
از زیباترین حکایات این کتاب:
حکایت رودکی و سرودن قصیدۀ بوی جوی مولیان آید همی. ص49
حکایت فرخی سیستانی که با «جبه ای پیش و پس چاک» به دربار چغانیان رفت و «کارش بدانجا رسید که تا بیست غلام سیمین کمر از پس او برنشستندی.» ص58
حکایت فردوسی و سلطان محمود. ص75
حکایت ابوعلی سینا و جوان عاشق. ص 118
« شاعری صناعتی است که شاعر بدان صناعت اتّساق مقدّمات موهمه کند و التئام قیاسات منتجه ، بر آن وجه که معنی خرد را بزرگ گرداند و معنی بزرگ را خرد ، و نیکو را در خلعت زشت باز نماید و زشت را در صورت نیکو جلوه کند ، و بایهام قوّتهای غضبانی و شهوانی را برانگیزد ، تا بدان ایهام طباع را انقباضی و انبساطی بود و امور عظام را در نظام عالم سبب شود »
اما منظور از این جمله چیست ؟ در ابتدا می گوید که شاعر یکسری مقدمات توهم افکننده را در شعر فراهم می کند که از این جمله مفهوم تخیّل مستفاد می گردد سپس
التئام (:سازواری کردن میان دو چیز ) قیاسات منتجه (:از انتاج: نتیجه دهنده) را بیان می کند برداشت کلی ما از این جمله همان اشاره ی او به عنصر تخیّل است زیرا به
تعبیری تخیّل کشف روابط پنهانی اشیاست.«تخیّل نیرویی است که به شاعر امکان آن را می دهد که میان مفاهیم و اشیاء ارتباط برقرار کند، پل بزند و چیزی را که قبل از او
دیگری درنیافته دریابد» ( ادوار شعر فارسی ، کدکنی) ولی اگر بخواهیم این جمله را به صورت جزئی تر بررسی کنیم تعریفی شبیه تعریف آرایه ی تشبیه از آن دریافت می
شود «تشبیه یادآوری همانندی و شباهتی است که از جهتی یا جهاتی میان دو چیز مختلف وجود دارد ، چنانکه گفته اند تشبیه اخبار از شبه است » (صورخیال، ص47 کدکنی)
امّا پس از آن دو اصل قبلی را محدودتر می کند « بر آن وجه که معنی خُرد را بزرگ گرداند و معنی بزرگ را خرد ، و نیکو را در خلعت زشت باز نماید و زشت را در صورت نیکو
جلوه کند » واین یاد آور همان اصل معروف دروغ شاعرانه است و بیت معروف نظامی گنجوی را به یاد می آورد:«در شعر مپیچ و در فن او/ چون اکذب اوست احسن او» امّا بد
را خوب جلوه دادن و باالعکس خرد را بزرگ جلوه دادن و بلعکس هریک نیازمند تسلّط شاعر به علم بیان و معانی است . اصل بعدی که او بیان نموده برانگیختن قوتهای قضبانی
و شهوانی به وسیله ی ایهام است امّا به نظر نمی آید که ایهام با معنایی که امروزه در علم بدیع دارد مقصود نظامی بوده باشد و احتمالا مقصود او از این کلمه همان به خیال
افکندن و تَخییل باشد. برانگیختن قوتهای قضبانی و شهوانی جنبه ی تاثیرگذاری شعر را بر روی احساسات بیان می کند که همان جنبه ی عاطفه ی شعر را (در تعریف دکتر
شفیعی کدکنی) به خاطر می آورد پس می توان گفت مقصود او، ایجاد عاطفه در شعر به کمک تخیّل بوده است (تا با آن طباع را انقباضی و انبساطی بُود). نگاه
محتوا گرایانه ی نظامی عروضی در این تعریف قابل تامل است . او در این تعریف هیچ صحبتی از ظاهر و قالب شعر به میان نمی آورد.
چهار مقاله نظامی عروضی ، یکی از منابع بسیار ارزشمند در گنجینه ادبیات کهن پارسی و از منابع مهم دکترای رشته زبان و ادبیات فارسی هست. ارزش کتاب با تصحیح مرحوم محمد قزوینی و کوشش مرحوم دکتر محمد معین دو چندان شده . از جناب پورفر گرامی بابت آپلود این کتاب بسیار ارزنده با کیفیت بسیار خوب ، سپاسگزارم .